Σε αυτό το κεφάλαιο προχωράμε στην ανάλυση του κυρίου ρόλου και της αξίας της ακαδημαϊκής θεολογίας και του υψηλότερου στόχου της. Στην πραγματικότητα αυτή η διάσταση της θεολογίας αφορά στον τρίτο τύπο ανθρώπου, που είδαμε στο πρώτο κεφάλαιο²⁹⁸. Σε αυτό το κεφάλαιο θα παρουσιάσουμε το ρόλο της ακαδημαϊκής θεολογίας στην ανάπτυξη και την επεξεργασία της πίστης της Εκκλησίας, δηλαδή της χαρισματικής θεολογίας, στον προσδιορισμό των ορίων της φιλοσοφικής έρευνας και της λογικής, καθώς και στη σημασία της consensus patrum και γενικά της παράδοσης της Εκκλησίας. Τέλος θα παρουσιάσουμε το ουσιαστικότερο ιδανικό, που πρέπει να αποζητά ο ακαδημαϊκός θεολόγος: το συνδυασμό της διανοητικής με την αγιοπνευματική ζωή.

 

Α) Η έκθεση της πίστης, της χαρισματικής θεολογίας

Ένας από τους πιο σημαντικούς ρόλους της ακαδημαϊκής θεολογίας είναι η έκθεση της πίστης της Εκκλησίας. Η ακαδημαϊκή θεολογία έχει πολλά να συνεισφέρει, τόσο στα πλαίσια της ανθρώπινης κατανόησης της χαρισματικής θεολογίας και των δογμάτων, όσο και στην έμπρακτη υποβοήθηση για τη σωτηρία του ανθρώπου.²⁹⁹ Ωστόσο υφίσταται ένα εμπόδιο. Ο π. Σωφρόνιος λέγει:

"Είναι αδύνατον να εκφρασθεί αρτίως δια λόγων η πνευματική εμπειρία. Ο άνθρωπος λόγος δεν δύναται να περιβάλει ισοδυνάμως την ζωήν του πνεύματος.

Το εν τη τάξει της λογικής σκέψεως απερίγραπτον και ακατάληπτον κατανοείται υπαρξιακώς. Ο Θεός γνωρίζεται δια της πίστεως και της ζώσης μετ' αυτού κοινωνίας, όταν δε εισέρχηται ο ανθρώπινος λόγος δια της ιδιαζούσης εις αυτόν σχετικότητος και ρευστότητος, τότε διανοίγεται πεδίον προς ατελευτήτους απορίας και αντιφάσεις".³⁰⁰

Παρά το εμπόδιο αυτό, η ακαδημαϊκή θεολογία καλείται να παρουσιάσει πιστά την αποκαλυφθείσα θεολογία της Εκκλησίας σε κάποιο βαθμό. Στην πραγματικότητα η ακαδημαϊκή θεολογία, στην προσπάθειά της να κατανοήσει την πίστη, μπορεί να ακολουθήσει το παράδειγμα της χαρισματικής θεολογίας και να ολοκληρώσει τη δική της προσπάθεια αποτύπωσης της αλήθειας, έστω και σε επίπεδο ανθρώπινης λογικής:

"Σε όλες τις εποχές η θεολογική ανάπτυξη δεν είχε κατά βάθος άλλο λειτούργημα από το να καθιστά τις δυσνόητες δογματικές αλήθειες προσιτές στα πνεύματα, "μεταφράζοντάς" τις σε γλώσσα προσαρμοσμένη στις ανάγκες των ανθρώπων… Αλλά… Κάθε "προβληματική" καταρρέει, μόλις ο άνθρωπος φθάσει σε άμεση θεωρία του Θεού". ³⁰¹

Ο Αρχιμανδρίτης Αρσένιος (Dahdal) στο έργο του για τον π. Σωφρόνιο αναλύει το σημείο αυτό:

"Η επιστήμη της θεολογίας η οποία ασχολείται με την θεωρητική γνώση του Θεού, συστήθηκε για να βοηθήσει τους ανθρώπους να κατανοήσουν τα θεολογικά νοήματα των δογμάτων της Εκκλησίας μας, και για να τα μεταφέρει στους ανθρώπους σε γλώσσα πιο απλή, πιο προσιτή σ' αυτούς, σημειώνει ο πατήρ Σωφρόνιος". ³⁰²

Με σκοπό τη μεταλαμπάδευση της χαρισματικής θεολογίας, ο π. Σωφρόνιος ο ίδιος θα φτάσει μέχρι του σημείου να χρησιμοποιήσει τη φιλοσοφική-θεολογική γλώσσα των μη Ορθοδόξων, όπως του Θωμά Ακινάτη ή του Τζον Λοκ, όταν αυτό κρίνεται σκόπιμο. ³⁰³ Αυτό δεικνύει πόσο ευέλικτη μπορεί να είναι η ακαδημαϊκή θεολογία, καθώς προσπαθεί να μεταδώσει πιστά και με ακρίβεια την αποκάλυψη της Εκκλησίας.

Γενικά το έργο της θεολογίας και κατά συνέπεια της ακαδημαϊκής θεολογίας είναι «να εκθέσει τις "άνωθεν" αλήθειες, εντάσσοντας τη θεία αποκάλυψη στις κατηγορίες της ανθρώπινης εκφραστικής και εμπειρίας»³⁰⁴. Αυτό περιλαμβάνει και την περιγραφή του περιεχομένου της. «Αυτό σημαίνει ότι η θεολογία του π. Σωφρονίου είναι καθαρά εμπειρική και χρησιμοποιεί τις έννοιες της ακαδημαϊκής θεολογίας για να εκφράσει το περιεχόμενό της. Με αυτόν τον τρόπο έδωσε στην εποχή του μία εντελώς διαφορετική διάσταση στην θεολογική σκέψη από αυτήν που κυριαρχούσε»³⁰⁵. Επιπλέον ο ρόλος της ακαδημαϊκής θεολογίας είναι να ακολουθήσει τους Αγίους Πατέρες στην υπεράσπιση της χαρισματικής θεολογίας και της πίστης της Εκκλησίας από τις από τις αιρετικές παραποιήσεις και από τους ψευδοδιδασκάλους. Ο Ν. Κόϊος γράφει:

"Η προσεκτική μελέτη της σκέψης του πατρός Σωφρονίου αποκαλύπτει ότι η επιφυλακτικότητά του απέναντι στην ακαδημαϊκή θεολογία δεν απευθύνεται και στην επιστημονικού χαρακτήρα συστηματοποίηση της δογματικής διδασκαλίας, την οποία έκαναν οι Πατέρες της Εκκλησίας. Ο επιστημονικός τρόπος εργασίας στα θεολογικά πράγματα δεν είναι ξένος και αταίριαστος στους Πατέρες της Εκκλησίας".³⁰⁶

Η συστηματοποίηση της πίστης και η χρήση φιλοσοφικής ορολογίας και των εξ αυτής κατηγοριών όχι μόνο δεν αποθαρρύνεται από τους Αγίους Πατέρες, άλλα και χρησιμοποιούνται στην προάσπιση της εκκλησιαστικής αλήθειας. Όπως, γράφει ο π. Σωφρόνιος:

"Δυνατόν να λεχθεί μετά βεβαιότητος ότι ουδείς των Αγίων θα επεδίωκε την δια λόγων έκφρασιν βιωθείσης άνωθεν δωρεάς· μάλλον θα ετήρουν σιγήν περί του μυστηρίου του μέλλοντος αιώνος, εάν δεν προεβάλλετο ενώπιον αυτών το καθήκον να συμμερισθούν ταύτην μετά του πλησίον, εάν η αγάπη δεν εγέννα την ελπίδα ότι τινές, "έστω και μία ψυχή", ως γράφει ο Γέρων Σιλουανός, θα ακούσουν τον λόγον και θα αναλάβουν μετάνοιαν προς σωτηρίαν. ³⁰⁷

Με παρόμοιο τρόπο η ακαδημαϊκή θεολογία και οι θεράποντές της θα πρέπει να αγωνίζονται για τη σωτηρία του κάθε ανθρώπου. «Η ιστορία εγνώρισεν εις το παρελθόν πολλάς αποπείρας να τεθεί ο Χριστός επί του αυτού επιπέδου μετά των άλλων διδασκάλων, Προφητών και ιδρυτών θρησκειών»³⁰⁸. Γι' αυτό ο σκοπός της ακαδημαϊκής θεολογίας πρέπει να είναι η υπεράσπιση της αποκεκαλυμμένης αλήθειας περί της Αγίας Τριάδας και της θεότητας του Χριστού, ως αιώνιο αγαθό που πρέπει να κληρονομηθεί σε όλες τις γενεές.

Δεδομένου ότι, όπως προσθέτει ο π. Σωφρόνιος, «Παρόμοιαι απόπειραι επληθύνθησαν επί των ημερών ημών, και πρέπει να αναμένωμεν ότι θα αυξάνονται και εις το μέλλον»³⁰⁹. Επιπλέον, η ακαδημαϊκή θεολογία πληροί ένα πολύ σημαντικό ρόλο στην ζωή της Εκκλησίας, όταν αναλαμβάνει και τις τρεις δραστηριότητες, του να εκθέσει, να περιγράψει και να υπερασπίσει:

Επειδή ο άνθρωπος εμφανίζεται εις τον κόσμον ως "tabula rasa", κληθείς "να αυξηθεί, να κραταιωθεί πνεύματι, να πληρωθεί σοφίας" (παράβαλλε Λουκάς Β΄ 40), δημιουργείται η αναγκαιότης όπως καταφύγει εις μορφάς τινας οργανώσεως, και εισαγάγει το έν ή το άλλο πρόγραμμα προς συντονισμόν της από κοινού ζωής και αναπτύξεως των ατελών εισέτι ανθρώπων.³¹⁰

Ως εκ τούτου ο βασικός ρόλος της ακαδημαϊκής θεολογίας από τα παραπάνω καθίσταται σαφής.