Κεφάλαιο Γ΄: Αντικανονική η απόσχισις των Γ.Ο.Χ. από την Εκκλησία της Ελλάδος το 1924

η΄. Διαφοροποίησις των Ορθοδόξων Εκκλησιών ως προς την τήρησι των νηστειών

Μεγάλη είναι η διαφοροποίησις που συναντάται στην Ιστορία της Εκκλησίας και στην τέλεσι των ιερών νηστειών. Η διαφοροποίησις αυτή, η οποία έχει σχέσι με τον αριθμό, τον τρόπο και την διάρκεια των νηστειών, φανερώνει ότι η ταυτόχρονη¹⁸³ και ομοιόμορφη¹⁸⁴ τήρησις των νηστειών από όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες -παρά το ότι είναι αναμφίβολα ποθητή- δεν αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την ενότητά τους. Κατά συνέπεια η μη ταυτόχρονη τήρησις των νηστειών από όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες λόγω της εισαγωγής του νέου ημερολογίου σε ορισμένες από αυτές, καθώς και ο περιορισμός της νηστείας των αγίων Αποστόλων¹⁸⁵ κατά δεκατρείς ημέρες στις Εκκλησίες που άλλαξαν το ημερολόγιο, δεν είναι λογικό να θεωρούνται από τους Γ.Ο.Χ. ως σοβαρό επιχείρημα για να δικαιολογήσουν την απόσχισί τους από το σώμα της Εκκλησίας. Κατωτέρω αναφέρουμε ορισμένες από τις διαφοροποιήσεις αυτές.

1. Μεγάλη διαφοροποίησις συναντάται ως προς την τήρησι της μεγάλης Τεσσαρακοστής κατά τους πρώτους μ.Χ. αιώνας, καθώς η νηστεία αυτή «δεν ήτο έτι παρ άπασιν η αυτή, ούτε κατά τον χρόνον, ούτε κατά τον τρόπον, διότι τινές μεν ενήστευον 3 μόνον εβδομάδας, οι δε 6 και άλλοι 7, και άλλοι μεν πάντων των εμψύχων απείχον, οι δε μετελάμβανον ιχθύων, τινές δε και πτηνών, τινές πάλιν απείχον και ακροδρύων και ωών, τινές δε ξηρού μόνον άρτου μετελάμβανον και άλλοι τέλος νηστεύοντες μέχρι της εννάτης ώρας, διάφορον είχον την εστίασιν»¹⁸⁶. «Τοιαύτη μεν και περί νηστειών διαφωνία κατά τας Εκκλησίας εστί» έλεγε κατά τον ε΄ αιώνα ο ιστορικός Σωκράτης ο Σχολαστικός· «και γαρ οι της αυτής πίστεως όντες, διαφωνούσι περί τα έθη προς εαυτούς»¹⁸⁷.

Παρά το ότι προοδευτικά επικράτησε (στις Εκκλησίες της Ανατολής) η ταυτόχρονη και ομοιόμορφη νηστεία κατά την μεγάλη Τεσσαρακοστή, εν τούτοις έντονη διαμάχη των Ορθοδόξων σχετικά με την ακριβή διάρκειά της συναντάται ακόμη και κατά τον η΄ αιώνα¹⁸⁸.

2. Οι νηστείες των Χριστουγέννων, των αγίων Αποστόλων και της Θεοτόκου εμφανίζονται στην εκτεταμένη τους μορφή, η οποία ισχύει και σήμερα, πιθανότατα γύρω στον στ΄ αιώνα¹⁸⁹ στους μοναστικούς αρχικά κύκλους. Από τους μοναχούς οι ανωτέρω νηστείες μεταδόθηκαν προοδευτικά και στους λαϊκούς και θεωρήθηκαν -κατά τον άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης (ιε΄ αιών)- «αναγκαίαι παντί πιστώ»¹⁹⁰. Παρά ταύτα οι νηστείες αυτές ήταν διαμφισβητούμενες έως τον ιβ΄ αιώνα και θεωρούντο από μερικούς Ορθοδόξους ως επινοήσεις των μοναχών και συνεπώς μη υποχρεωτικές για όλους ανεξαιρέτως τους πιστούς˙ συγκεκριμένα:

α΄. Ο άγιος Αναστάσιος ο Σιναίτης (τέλος του στ΄ αιώνος) κατηγορεί τους αρχιερείς και κληρικούς της εποχής του, οι οποίοι «διδάσκουσι μόνην είναι νηστείαν, εκ τε των αγίων αποστόλων και των θείων Πατέρων παραδεδομένην την λεγομένην μεγάλην»¹⁹¹. Οι κληρικοί αυτοί αθετώντας τις ιερές Παραδόσεις νήστευαν μόνο τέσσερις, έξι, δώδεκα ή το πολύ δεκαοκτώ ημέρες προ των ανωτέρω νηστειών. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητάς, οι ανωτέρω λόγοι δεν ανήκουν στον άγιο Αναστάσιο, αλλά σε συγγραφέα του ια΄ αιώνος¹⁹²· αναμφίβολα όμως παρουσιάζουν την διαφοροποίησι που υπήρχε στους Χριστιανούς ως προς την τήρησι των νηστειών.

β΄. Οι ερωτήσεις που έθεσαν Ορθόδοξοι πιστοί στις Ενδημούσες Συνόδους των πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως Νικολάου (ια΄ αιών) και Λουκά (ιβ΄ αιών), φανερώνουν επίσης την αμφισβήτησι και διαφοροποίησι των Ορθοδόξων ως προς την τήρησι της «εν τω Αυγούστω νηστείας»¹⁹³ της Θεοτόκου.

γ΄. Αμφισβητήσεις των Ορθοδόξων ως προς τον υποχρεωτικό χαρακτήρα της ανωτέρω νηστείας διαφαίνονται και σε σχετικά συγγράμματα του αγίου Νίκωνος και του Αναστασίου Καισαρείας (ια΄ αιών), οι οποίοι τάσσονται ανεπιφύλακτα υπέρ της ακριβούς τηρήσεώς της. Κατά τον άγιο Νίκωνα, «οι μεν λέγουσι, ότι ένθεσμός εστι και κανονική νηστεία, και εν ακριβεία φυλάττεται παρ αυτών· έτεροι δε ομολογούσι μεν αυτήν είναι, λέγουσι δε μη φυλάττειν αυτήν ως έκθεσμον ούσαν· άλλοι δε ουδέ όλως αυτήν παραδέχονται, αλλά και μάλλον κατηγορούσι των φυλασσόντων ταύτην»¹⁹⁴. Αξιοσημείωτο είναι ότι ο άγιος Νίκων θεωρεί ως καθολική και υποχρεωτική νηστεία όχι μόνο τις Τετάρτες και τις Παρασκευές όλου του έτους, αλλά ακόμη και τις Δευτέρες¹⁹⁵.

δ΄. Κατά το τέλος του ιβ΄ αιώνος ο Αλεξανδρείας Μάρκος και οι κληρικοί της Εκκλησίας της Αντιοχείας ρώτησαν τον διαπρεπή κανονολόγο Θεόδωρο Βαλσαμώνα, «ει μετά νηστείας, και πόσης» οφείλουν να εορτάζουν τις τρεις ανωτέρω νηστείες. Ο ιερός Βαλσαμών συνέστησε την ακριβή τήρησί τους, καθώς «προκόπτουσι και τα των αγίων Εκκλησιών τη χάριτι του Θεού προς αγιωτέραν κατάστασιν» και στηλίτευσε τους «μόνην την τεσσαρακονθήμερον νηστείαν του πάσχα συντηρούντας απαρασάλευτον, τας δε λοιπάς ου μόνον παραχαράττοντας, αλλά και ως μη δεν ούσας λογιζομένους σχεδόν» ¹⁹⁶.

3. Ειδικώτερα η νηστεία των αγίων Αποστόλων σύμφωνα με τις Αποστολικές Διατάξεις¹⁹⁷, άρχιζε μία εβδομάδα μετά την πεντηκοστή και είχε διάρκεια μιας μόνο εβδομάδος. Με την πάροδο του χρόνου η διάρκεια της νηστείας αυτής αυξήθηκε πάρα πολύ, και συγκεκριμένα διαρκούσε μέχρι την εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Αυτό σημαίνει ότι, όταν το πάσχα ήταν πρώιμο, η διάρκειά της έφθανε τους τρεις μήνας!

Καθώς όμως μαρτυρεί ο άγιος Αναστάσιος ο Σιναίτης, η μακροχρόνια αυτή νηστεία «υπό των αγίων Πατέρων δι οικονομίαν εξεκόπη... Ετυπώθη δε, άχρι της εορτής των αγίων αποστόλων νηστεύειν· είθ ούτως επιλύειν· είτα απ' αρχής Αυγούστου νηστεύειν, άχρι της κοιμήσεως της Θεοτόκου, και πάλιν διαλύειν»¹⁹⁸. Από τους ανωτέρω λόγους του Αγίου γίνεται φανερό, ότι από την νηστεία των αγίων Αποστόλων αποκόπηκε ολόκληρος ο μήνας Ιούλιος, ενώ το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου απετέλεσε την νηστεία της Θεοτόκου.

4. Από την σχετική με τις νηστείες διδασκαλία του αγίου Θεοδώρου του Στουδίτου καθίσταται επίσης εμφανής η διαφορά εκείνης της εποχής με την σημερινή ως προς το είδος των τροφών που απαγορεύονταν. Συγκεκριμένα ο Άγιος επιτρέπει -σε αντίθεσι προς την μεταγενέστερη και την σημερινή τάξι- την κατάλυσι όχι μόνο ιχθύων, αλλά επίσης και «τυρού και ωού»¹⁹⁹ κατά τις ενδιάμεσες εορτές, τα Σάββατα και τις Κυριακές των νηστειών των αγίων Αποστόλων και των Χριστουγέννων. Ο Άγιος επιτρέπει επίσης την κατάλυσι ιχθύων και ελαίου κατά τις Τρίτες και Πέμπτες της νηστείας του Δεκαπενταυγούστου²⁰⁰, ενώ σύμφωνα με την σημερινή Παράδοσι αυτό επιτρέπεται «μόνον εν τη εορτή της Μεταμορφώσεως»²⁰¹. Τέλος ο Άγιος επιτρέπει την κατάλυσι ιχθύος «τη ημέρα του Σαββάτου (του Λαζάρου), και τη Κυριακή των βαΐων»²⁰², ενώ ο άγιος Νικόδημος την θεωρεί εσφαλμένη²⁰³.

5. θα πρέπει επίσης να σημειωθή, ότι η νηστεία έως και δεκατεσσάρων ημερών, που τηρούσαν οι μοναχοί κατά τον θ΄ αιώνα προς τιμήν της εορτής του τιμίου Σταυρού²⁰⁴, είναι σήμερα τελείως άγνωστη όχι μόνο στους λαϊκούς, αλλά ακόμη και στους μοναχούς.

6. «Το τυπικόν της μονής του Γαληπίου το σωζόμενον εν τη Μεγίστη Λαύρα, επιτρέπει (εάν συμπέση η εορτή του Ευαγγελισμού) κατά την Μ. Παρασκευήν και Μ. Σάββατον την κατάλυσιν ιχθύων «εν τη τραπέζη εσθίομεν οψάρια, πίνομεν και οίνον δια την δόξαν και αντίληψιν της υπεραγίας Θεοτόκου» το Τυπικόν της μονής Βατοπεδίου επιτρέπει την κατάλυσιν τούτων, αλλά «χωρίς τω μεγάλω Σαββάτω» (Δημ. Τυπικά Β, 89)»²⁰⁵.

7. Η Δυτική Εκκλησία κατά την α΄ χιλιετηρίδα διαφοροποιήθηκε σημαντικά από την Ανατολική στο ζήτημα των νηστειών. Εκτός από την αντιπαραδοσιακή νηστεία του Σαββάτου και την κατάλυσι αρτυσίμων τροφών κατά την πρώτη εβδομάδα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής που προαναφέραμε²⁰⁶, η Ρώμη επιπλέον «εισήγαγε νηστείας διαφόρους της ανατολικής Εκκλησίας... Αι δε άλλαι Εκκλησίαι της Δύσεως ανέπτυξαν επίσης ιδιαζούσας νηστείας, βραδύτερον όμως διεδόθησαν εις την Δύσιν αι νηστείαι της ρωμαϊκής Εκκλησίας. Και η Εκκλησία της Δύσεως διεμόρφωσε νηστείας παραμονών μεγάλων εορτών, αλλ' η πράξις εποίκιλλεν»²⁰⁷.

Παρ' όλες τις ανωτέρω διαφοροποιήσεις περί την θεία λατρεία, οι οποίες αποτελούν ένα μικρό δείγμα, των όσων αναφέρουν οι άγιοι Πατέρες και οι ιστορικοί²⁰⁸, η ενότης της Εκκλησίας διατηρήθηκε ακέραιη επί αιώνας, καθώς υπήρχε συμφωνία στα «καίρια της θρησκείας». Άλλωστε, «ου γαρ δη τας αυτάς παραδόσεις περί πάντα ομοίας, καν ομόδοξοι είεν, εν πάσαις ταις Εκκλησίαις ευρείν εστιν»²⁰⁹. Όπως μάλιστα λέγει ο μέγας Φώτιος, «παρά τας των λειτουργικών ετερότητας τας εν ταις ευχαίς, τας εν ταις επικλήσεσι, τας εν τάξει και ακολουθία, τας εν τω του χρόνου μήκει, και τη βραχύτητι, τας εν πλήθει και ολιγότητι... ω του θαύματος! ο κοινός άρτος εις σώμα Χριστού μεταβάλλεται, και ο κοινός οίνος αίμα χρηματίζει»²¹⁰.

Η αναφορά στις ανωτέρω διαφοροποιήσεις μεταξύ των Ορθοδόξων Εκκλησιών δεν σημαίνει φυσικά, ότι επικροτούμε τις οποιεσδήποτε καταργήσεις, αλλοιώσεις ή τροποποιήσεις των παραδεδομένων εορτών ή νηστειών. Ευχής έργο θα ήταν να τηρούνται με κάθε ακρίβεια οι ιερές Παραδόσεις και οι Τοπικές Εκκλησίες να έχουν ως στόχο την ελαχιστοποίησι των μεταξύ τους διαφορών ως προς την θεία λατρεία και όχι την διεύρυνσί τους.

Απλά θέλουμε να αποδείξουμε ότι οι Γ.Ο.Χ. Σφάλλουν, όταν αναφέρουν προς δικαιολογία της αποσχίσεώς τους από την Εκκλησία τις λειτουργικές και τυπικολογικές επιπτώσεις, που επέφερε η εισαγωγή του νέου ημερολογίου από ορισμένες Ορθόδοξες Εκκλησίες. Ούτε η μη ταυτόχρονη τήρησις των εορτών και των νηστειών από όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες, ούτε ο περιορισμός κατά δεκατρείς ημέρες της νηστείας των αγίων Αποστόλων, στις Εκκλησίες που άλλαξαν το ημερολόγιο, αποτελεί σημαντικό επιχείρημα, το οποίο δικαιολογεί την δημιουργία της ανεξάρτητης Εκκλησίας των Γ.Ο.Χ. Άλλωστε, η άποψις ότι η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος ή το σύνολο των επτά Οικουμενικών Συνόδων καθώρισαν «άπαντα τον ενιαύσιον κύκλον των εορτών, των Ευαγγελικών και Αποστολικών περικοπών, την τάξιν των εωθινών, τας ημέρας των νηστειών»²¹¹ αποτελεί αναληθή ισχυρισμό και ένδειξι αγνοίας της Εκκλησιαστικής Ιστορίας.

 

Σημειώσεις:

---

183. Μεγάλου Κωνσταντίνου, παρά Σωκράτη Σχολαστικώ, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος α΄, κεφ. θ΄, P.G.67, 92B.

184. Νστ΄ κανών ΣΤ΄ Οικουμενικής Συνόδου, P.G.137, 709C.

185. Ευγενίου Τόμπρου, Υπόμνημα της αγίας και ιεράς συνόδου της Εκκλησίας των Γ.Ο.Χ. Ελλάδος, σελ. 12.

186. Φ. Βαφείδου, ένθ ανωτ. § 85, 4, σελ. 307.

187. Ένθ ανωτ. Τόμος ε΄, κεφ. Κβ΄, P.G.67, 632B-636A.

188. Οσίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, Περί των αγίων νηστειών, κεφ. γ΄, P.G.95, 68AB.

189. Β. Στεφανίδου, ένθ ανωτ. σελ. 321.

190. Αποκρίσεις..., ερώτησις νδ΄, P.G.155, 901C.

191. Λόγος δ΄, P.G.89, 1392A.

192. Σ. Σάκκου, Περί Αναστασίων Σιναϊτών, σελ. 229.

193. Θεοδώρου Βαλσαμώνος, Αποκρίσεις..., ερώτησις γ΄, P.G.138, 940D-941A.

194. Γ. Α. Ράλλη - Μ. Ποτλή, Σύνταγμα των θείων και ιερών κανόνων, τόμος δ΄, σελ. 589.

195. Ένθ ανωτ. σελ. 591.

196. Ένθ ανωτ. σελ. 566, 577.

197. Βιβλίο ε΄, κεφ. Κ΄, P.G.1, 900B-901A.

198. Λόγος δ΄, P.G.89, 1397BC.

199. Υποτύπωσις καταστάσεως της Μονής των Στουδίου, κεφ. Κθ΄, P.G.99, 1713D-1716A.

200. Διδασκαλία Χρονική της Μονής του Στουδίου, κεφ. Στ΄, P.G.99, 1696D-1697A.

201. Οσίου Νικοδήμου του Αγιορείτου, Πηδάλιον, σημείωσις β΄ στον ξθ΄ αποστολικό κανόνα, σελ. 94.

202. Ένθ ανωτ. Κεφ. θ΄, P.G.99, 1700B.

203. Ένθ ανωτ. σημείωσις α΄, σελ. 92.

204. Οσίου Θεοδώρου του Στουδίτου, ένθ άνωτ. Κεφ. Στ΄, P.G.99, 1696D.

205. Σωφρονίου Ευστρατιάδου, το εορτολόγιον της Ορθοδόξου Εκκλησίας, σελ. 20.

206. Μεγάλου Φωτίου, Επιστολή ιγ΄, βιβλίο α΄, κεφ. ε΄, P.G.102, 724CD.

207. Β. Στεφανίδου, ένθ ανωτ. σελ. 323.

208. Σωκράτους Σχολαστικού, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος ε΄, κεφ. Κβ΄, P.G.67, 636-641.

209. Ερμείου Σωζομενού, Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμος ζ΄, κεφ. ιθ΄, P.G.67, 1476A.

210. Επιστολή β΄, βιβλίο α΄, P.G.102, 608B.

211. Χρυσοστόμου πρώην Φλωρίνης, Άπαντα, τόμος β΄, σελ. 436.