Μια τραγωδία της ψηφιακής εποχής είναι πως έχουμε χάσει την περιέργεια για το πώς λειτουργούν πολλά πράγματα. Δεν χρειάζεται πλέον να αποσυναρμολογούμε ένα αυτοκίνητο και να το ξανασυναρμολογούμε, όπως κάναμε ο αδελφός μου και εγώ με ένα Volkswagen Beetle του 1963.  Όχι πια η επισκευή ενός φορητού ραδιοφώνου («τρανζίστορ»).  Τέρμα η επαγγελματική  καλωδίωση του σπιτιού. Δεν χρειάζεται πλέον να καταπιανόμαστε οι ίδιοι με πολύπλοκα πράγματα.

Απλώς αγοράζουμε, καταναλώνουμε, μετά τα πετάμε και αγοράζουμε καινούργια πράγματα.  Ξοδεύουμε 1200 Ευρώ για ένα κινητό τηλέφωνο νέας τεχνολογίας «smartphone» που ξέρουμε σίγουρα πως θα αντικατασταθεί σε 3 χρόνια.  Πιθανώς έχουμε και ντουλάπια γεμάτα με διάφορα ηλεκτρονικά είδη που είμαστε βέβαιοι πως δεν θα χρησιμοποιηθούν ποτέ.  Χαλάει ένα ψυγείο μας, και δεν έχουμε ιδέα τι να του κάνουμε.

Εν τω μεταξύ, όταν εγώ συναντώ ακόμα και τα πιο απλά πράγματα και θέλω να παρατηρήσω πώς λειτουργούν - ή τουλάχιστον το προσπαθώ - βρίσκω τον εαυτό μου να σαστίζει τελικά.

Κάποια στιγμή τα τελευταία χρόνια, είχα απελπιστεί πάρα πολύ με τα… πλυντήρια ρούχων. Δηλαδή, εδώ που τα λέμε, μία μόνο δουλειά έχουν, και δεν την κάνουν πάντα – κάτι που με ώθησε να δοκιμάσω ο ίδιος, χρησιμοποιώντας την μπανιέρα. Αυτό με έβαλε σε μια περιπέτεια ανακάλυψης των καταλληλότερων απορρυπαντικών, των σωστών θερμοκρασιών πλύσης, του απαιτούμενου χρόνου «μουλιάσματος», την διαδικασία με λουλάκι για τα λευκά, την κατάλληλη πρόπλυση και ού τω καθεξής - όλα σε μια προσπάθεια να ανακαλύψω πώς ακριβώς γίνονται τα ρούχα καθαρά.

Κάπως βρεθήκαμε - αρκετές γενιές πια – σε σημείο που οι άνθρωποι δεν έχουν καμία απολύτως ιδέα πώς τα ρούχα γίνονται καθαρά. Τα χώνουμε μέσα σε ένα μεταλλικό κιβώτιο με πόρτα.  Και μετά από λίγη ώρα, τα βγάζουμε από αυτό και τα βάζουμε μέσα σε ένα άλλο μεταλλικό κιβώτιο για να τα βγάλουμε εντελώς στεγνά.  Διαθέτουμε τόσο λίγη σκέψη για αυτό το αντικείμενο που έχουμε, και έχουμε τόση σιγουριά για τις μηχανές μας, που συνήθως δεν παρατηρούμε αν τα ρούχα μας όντως καθαρίσθηκαν σωστά.

Εν τω μεταξύ, ο βομβαρδισμός του στεγνωτικού μηχανήματος  με καυτό αέρα είναι καταστροφή για τα ρούχα.  Το «χνούδι» που παγιδεύεται στον συλλέκτη της μηχανής είναι η απόδειξη πως τα ρούχα σας «μαδήθηκαν» από την βάναυση αυτή διαδικασία, αναγκάζοντάς σας να αγοράζετε άλλα.

Κατά τη διάρκεια της αναζήτησης των βασικών στοιχείων της πλύσης, από το μηδέν, απογοητεύθηκα παρατηρώντας την ενιαία μηχανική τριβή ανόμοιων ρούχων και υφασμάτων μεταξύ τους, και σκέφθηκα πως σίγουρα θα πρέπει να υπάρχει άλλος τρόπος, καλύτερος. Τότε θυμήθηκα: η «σκάφη»!

 Όχι το μουσικό όργανο – αλλά το πραγματικό εργαλείο για το πλύσιμο των ρούχων.

Αγόρασα ένα φθηνό.

Σας λέω ειλικρινά, η σκάφη πλύσης είναι καθαρή μαγεία. Αρπάζεις το ύφασμα και το τρίβεις πάνω σε αυτήν. Οι λεκέδες και η βρωμιά εξαφανίζονται χωρίς να φθείρουν το ύφασμα. Το «μούλιασμα» είναι χρήσιμο, αλλά δεν είναι η απαιτούμενη προεργασία για την τελική καθαριότητα – η οποία επίσης απαιτεί δυναμική τριβή. Όμως κανένας «αναδευτήρας» του μηχανικού πλυντηρίου δεν μπορεί να συγκριθεί με την ακρίβεια και την επιμέλεια της σκάφης.

Ανθρώπινα χέρια με ανθρώπινο μυαλό και εστίαση του μυαλού:  δεν υπάρχει μηχανή που να έχει καταφέρει ποτέ να λειτουργεί έτσι – και βελτιωμένα. Παρ’ όλες τις υποσχέσεις, τις ανέσεις και τις καταναλωτικές συνήθειες για πολλές γενιές, ο καλύτερος τρόπος εξακολουθεί να είναι ο παλαιός τρόπος.

Τελικά, ποιος άραγε εφηύρε αυτό το απίστευτο αντικείμενο; Και γιατί να είναι τόσο εκνευριστικά αποτελεσματικό;  Ειλικρινά, βρίσκω αυτό το εργαλείο τόσο συναρπαστικό - μάλιστα με ένα τρόπο που δεν τον έχω για ένα i-phone…

Μαθαίνω πως η ιστορία της σκάφης πλύσης είναι αρκετά σύγχρονη (εντοπίζεται στα τέλη του 18ου αιώνα και στις αρχές του 19ου αιώνα), με την αμερικανική εφευρετικότητα στην καρδιά της δημιουργίας της.  Μοιάζει απλή κατασκευή. Πρόκειται για ένα ξύλινο πλαίσιο και μια επικαθήμενη μεταλλική σχάρα με κυματοειδή επιφάνεια. Δημιουργεί τριβή και αναταραχή κατά την πλύση με τα χέρια, που  απομακρύνουν την σκόνη, την βρωμιά και τους λεκέδες από τα υφάσματα – κάτι που καμία επίμονη μηχανική τριβή ρούχων δεν μπορεί να υποκαταστήσει.

Ο Grok λέει: «Το σαπούνι μειώνει την επιφανειακή τάση του νερού, επιτρέποντάς το να «ποτίσει» τις ίνες του υφάσματος, και οι ραβδώσεις της σκάφης βοηθούν στην διείσδυση του σαπουνιού μέσα στο ύφασμα, βγάζοντας έτσι την βρωμιά».

Ίσως να’ ναι έτσι. Ίσως αυτό να είναι όλο το μυστικό. Δεν ξέρω. Ξέρω απλώς ότι λειτουργεί εξαιρετικά καλά.

Αυτές οι σκάφες έγιναν πάρα πολύ δημοφιλείς καταναλωτικά, με την γέννηση του σύγχρονου κόσμου, σε μια εποχή που οι άνθρωποι άρχισαν να εστιάζουν στην καθαριότητα και την υγιεινή. Είχαν χρήματα για να αγοράζουν πράγματα, και τα ρούχα γίνονταν όλο και πιο εκδημοκρατισμένα. Όλες οι τάξεις των ανθρώπων, όχι μόνο οι πλούσιοι, άρχισαν να νοιάζονται για το πώς φαίνονταν και πώς μύριζαν.

Η σκάφη ήταν το κλειδί για πιο λαμπερά και πιο καθαρά ρούχα. Εκδίδονταν διπλώματα ευρεσιτεχνίας για νέα σχέδια. Είχαν κομψές λαβές και τα εύρισκαν σε διαφορετικά μεγέθη, για διαφορετικούς σκοπούς.

Ακόμα και τώρα βρίσκω τον εαυτό μου να γοητεύεται από το πόσο καλά αποδίδουν. Υποθέτω πως εγώ δεν θα μπορούσα να επινοήσω κάτι τέτοιο. Πρέπει να χρειάσθηκε αρκετή εμπειρία και φαντασία για να γεννήσουν την ιδέα της σκάφης. 

Και σίγουρα η σκάφη είναι ένα στάδιο βελτίωσης μετά από την παλαιότερη πλύση πάνω σε πέτρα ποταμού ή ρυακιού, η οποία θα τραυμάτιζε τα ρούχα - ή με το απλό ράβδισμα με ένα ξύλο δίπλα σε τρεχούμενο νερό. Η σκάφη περιποιείται τα ευαίσθητα υφάσματα και επίσης τρίβει τα τζιν υφάσματα πολύ αποτελεσματικά.

Όταν λοιπόν εφευρέθηκε το πλυντήριο, η αναπαραγωγή της αποτελεσματικότητας της σκάφης ήταν η μεγάλη πρόκληση. Ποτέ δεν ξεπεράστηκε στην πραγματικότητα, για έναν απλό λόγο. Το μηχάνημα υποχρεώθηκε να περιποιείται κάθε ρούχο και κάθε μέρος του ρούχου με τον ίδιο τρόπο, με την ίδια κίνηση. Αυτό πρόκειται για καθαρή σπατάλη αφ’ ενός, καθώς επίσης φάνηκε ανεπαρκές για ορισμένα άλλα τμήματα ρούχων.

Για παράδειγμα, όταν πλένω πουκάμισα, προφανώς διαθέτω περισσότερη τριβή και χρόνο στις μανσέτες και τους γιακάδες, ενώ η μεγαλύτερη επιφάνεια του πουκάμισου χρειάζεται μόνο μια γρήγορη πλύση, εκτός αν υπάρχει λεκές κάπου. Αυτές τις λεπτομέρειες δεν μπορείτε να τις εφαρμόσετε με ένα μηχάνημα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τώρα προεπεξεργαζόμαστε τα ρούχα (π.χ. βάζοντας ειδικά υγρά πάνω σε σημεία με επίμονο λεκέ, πριν από την κύρια πλύση σε ηλεκτρικό πλυντήριο), αλλά ούτε και για αυτή την ειδική απαίτηση δεν είναι άξιο υποκατάστατο το μοντέρνο πλυντήριο για την δράση της σκάφης.

Αυτό είναι ένα τεράστιο πρόβλημα. Μια μηχανή δεν είναι το ίδιο ευφυής όπως τα ανθρώπινα χέρια.  Εμείς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το μυαλό μας και το σώμα μας για να εφαρμόσουμε μια επιπρόσθετη προσοχή, βασιζόμενοι σε αυτά που μας παρέχει η όρασή μας. Μια μηχανή που είναι προγραμματισμένη να θεωρεί το ίδιο κάθε τμήμα του κάθε υφάσματος, δεν μπορεί να το κάνει αυτό.

Το μεγαλύτερο «μείον» της αυτοματοποιημένης μηχανής:  εγκλιματίσθηκαν πολλές γενιές στο να ξεχάσουν ή να μην μάθουν ποτέ πώς γίνεται να καθαρίζονται τα ρούχα. Είναι εκπληκτικό, οι σημερινοί άνθρωποι πραγματικά δεν έχουν ιδέα.

Δεν είναι μόνο για αυτό. Είναι σχεδόν για τα πάντα. Οι παλιοί δίσκοι βινυλίου 78 είχαν ένα φυσικό χειρισμό. Μπορούσες σχεδόν να δεις τον ήχο πάνω στην επιφάνειά τους, και η βελόνα που γκρατζούνιζε κυκλικά επάνω τους ήταν ένα σκέτο θαύμα που ερέθιζε την φαντασία. Ποιος γνωρίζει καν πώς λειτουργεί η «μουσική ροή» (streaming music) σήμερα; Είμαστε περιτριγυρισμένοι από πράγματα που είναι όλ' ως διόλου μυστηριώδη.

Ίσως αυτό να είναι αποδεκτό – άλλωστε δεν θέλω πραγματικά να γυρίσω πίσω στο χρόνο – παρά μόνο στον βαθμό που η ηλικία μας μάς έχει κάνει να απωλέσουμε την περιέργεια. Οι πρόγονοί μας ήταν διαφορετικοί. Είχαν έντονο ενδιαφέρον για τα εργαλεία και για την λειτουργία τους.

Το πρώτο μουσείο Smithsonian ήταν αφιερωμένο στην Ιστορία των «βιομηχανικών τεχνών». Σήμερα αυτό το ονομάζουμε «τεχνολογία», όμως τότε ήξεραν πως ήταν όντως τέχνη. Και όλοι είχαν μεγάλη περιέργεια για όλα αυτά – για το πώς προέκυψαν, πώς λειτουργούν τα πράγματα, καθώς επίσης τιμούσαν τους εφευρέτες, τους επιτυχημένους και τις εταιρείες που έφερναν εργαλεία στις μάζες των ανθρώπων.

Συνεχίζουμε να έχουμε περιέργεια; Δεν είμαι τόσο σίγουρος. Εκείνο το παλαιό μουσείο έκλεισε πριν από χρόνια, και όλο το περιεχόμενό του στριμώχθηκε μέσα σε κάποιο υπόγειο, κάπου αλλού. Τα μικρά παιδιά δεν διδάσκονται πλέον την Ιστορία της αμερικανικής ευρηματικότητας, και έτσι τα έχουν επηρεάσει να πιστεύουν ότι όλα όσα βλέπουν σήμερα ήταν ανέκαθεν έτσι - χωρίς να είχε χρειασθεί πνευματική ή σωματική προσπάθεια για να γίνουν όλα όσα βλέπουν.

Πέρα από την πληκτρολόγηση και την κύλιση με δάχτυλο πάνω σε οθόνη, δεν υπάρχουν πολλά πράγματα να κάνει η νέα γενιά με τα χέρια της. Η μουσική εκπαίδευση ξεθωριάζει, και τα «εκτός έδρας» μαθήματα στο γυμνάσιο είναι σπάνια. Υπάρχει κάποια προσπάθεια αυτές τις μέρες για να επαναφέρουν τις πραγματικές μαθητείες πάνω σε πραγματικές δεξιότητες, αλλά υπάρχει πολύς δρόμος ακόμα που πρέπει να διανυθεί.

Σίγουρα, είναι ένα υπέροχο πράγμα, το πώς το YouTube έχει ενισχύσει την βιομηχανία των «φτιάξ' το μόνος σου» και συγχαρητήρια στα τεράστια καταστήματα υλικών κατασκευής που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να φτιάχνουν πράγματα και να βελτιώνουν τα σπίτια τους με ζωγραφική, κηπουρική, εξωτερικές κατασκευές, υδραυλικά και πάρα πολλά άλλα.

Θα πρέπει όλοι μας να τα κάνουμε αυτά, πολύ περισσότερο στην ζωή μας, όχι μόνο επειδή είναι διασκεδαστικά, αλλά επειδή κρατούν την φαντασία μας ζωντανή σε εποχές που μοιάζουν να συνωμοτούν για να την αμβλύνουν και να την σκοτώσουν.  Επίσης είναι υπέροχη η αίσθηση να φέρεις προσωπική ευθύνη για το πώς λειτουργεί κάποιο αντικείμενο.

Άραγε, δεν υπάρχει όντως κανένας τρόπος να ξεφύγουμε από τον ψηφιακό αρμαγεδδώνα, όπου κανείς δεν δίνει σημασία σε οτιδήποτε άλλο εκτός από το «μαγικό κουτί» που κουβαλάμε μέσα στις τσέπες μας;  Υπάρχει καμιά ελπίδα να ανακτήσουμε τον έλεγχο του κόσμου μας από τους τιτάνες που μάς έχουν κλέψει το χρόνο, το μυαλό, τις κοινότητες και τις σχέσεις μας;

Μερικές φορές, ίσως ο καλύτερος τρόπος να το ξεκινήσει κανείς, είναι με κάτι φαινομενικά απλό. Όπως μια σκάφη...